در صدد انتقام بودن و مذمت آن - عفو و بخشش و فضیلت آن
در صدد انتقام بودن یعنی کسی که بدی
با او کند او نیز در صدد بدی کردن به مثل آنچه او کرده است یا بالاتر، برآید. اگر
چه شرعاً حرام باشد، مانند مکافات غیبت به غیبت ، و فحش به فحش، و بهتان به بهتان.
"انتقام
گرفتن" (چه در حرف زدن ، چه در رفتار) از رذایل
اخلاقی است.
رسول خدا(ص) میفرماید:"اگر مردی تورا سرزنش کند به عیبی که در تو هست، تو سرزنش مکن او را به آنچه در اوست ". و نیز فرمودند: "دو نفر که یکدیگر را دشنام می دهند دو شیطان اند(باطنشان دو شیطان است) که همدیگر را می درند". روزی در مجلس رسول الله (ص) شخصی به یکی از صحابه دشنام داد و او ساکت بود، بعد از آن ، او نیز شروع کرد به تلافی آن. حضرت برخاستند و فرمودند که فرشته از جانب تو جواب می داد و چون خود به سخن آمدی فرشته رفت و شیطان آمد، و در مجلسی که شیطان در آن است من نمی نشینم". پس بر مرد دیندار لازم است که هر گاه از کسی نسبت به او ظلمی صادر شود در گفتار یا کردار، اگر از شریعت مقدسه جزایی و انتقامی به جهت آن مقرر است به آن اکتفا کند و از آن تعدّی نکند، اگر چه بهتر آن است که از آن نیز چشم بپوشد و از آن شخص عفو کند. و اگر در شرع، جزای معیّنی به جهت آن نرسیده است، پا از دایره شرع بیرون ننهد . و اگر سخنی بگوید ، سخنی باشد که حرام نباشد.
از حضرت پیغمبر(ص) مروی است که " مردم چند دسته اند: بعضی دیر به غضب می آیند و زود غضب ایشانن بر می گردد. بعضی زود به غضب می آیند و زود بر می گردند. و طایفه ای زود به غضب می آیند و دیر راضی می شوند و جماعتی دیر به غضب می آیند و دیر خشنود می شوند و بهترین این طوایف کسانی هستند که دیر غضبناک می شوند و زود خشنود می گردند. و بدترین ایشان، آنانند که زود به غضب آیند و دیر راضی شوند".
راه حل ترک انتقام
بدان که علاج ترک انتقام اینست که تأمل در بدی عاقبت آن در دنیا و آخرت کند و بداند که اگر انتقام آن را به پروردگار حواله کند ، البته منتقم حقیقی از او انتقام کشد، همچنانکه مکرر مشاهده شده و به تجربه رسیده و اخبار و آیات بر آن دلالت دارند. بلی:
به چشم خویش دیدم در گذرگاه/که زد برجان موری مرغکی راه
هنوز از صید منقارش نپرداخت/که مرغ دیگر آمد کار او ساخت
علاوه بر اینکه اگر آن شخص که بدی کرده او را از انسانیت فی الجمله بهره ای هست از سکوت و مکافات نکردن، بیشتر تنبیه و تأدیب می شود و اثر الم و شرمساری و خجالت او ، بیشتر از انتقام توست.
عفو و بخشش و فضیلت آن
عفو و بخشش دقیقاّ ضد صفت انتقام است. انتقام گرفتن یک رذیله اخلاقی است، عفو و بخشش جزو مکارم اخلاقی و ملکات اخلاقی است و از اسماء و صفات خداوند است.
متأسفانه چیزی که در بین مومنین زیاد باب نیست همین بحث است. یعنی به مسائل حجاب و نماز و روزه حواسمان است ولی به مسائل اخلاقی حواسمان نیست، در مورد گذشت کردن از یک ظلم و بدی، برای ما خیلی سخت است ولی اگر واقعاً احادیث آن را بخوانیم و بدانیم که خداوند در مورد عفو و بخششِ ظلم دیگران ، چه درجاتی به ما می دهد، تازه از این قضیه خوشحال می شویم. یکسری از درهای رحمت ا ینطوری به روی انسان باز می شود.
انسان هر چقدر هم تلاش کند، زحمت بکشد ممکن است این چیزی که خداوند در اثر ظلم دیگران و بخشش ما به ما عطا می کند در شرایط دیگر عطا نخواهد کرد. در قرآن کریم در مورد عفو و بخشش آیات مختلفی وجود دارد. در سوره اعراف آیه 199 خداوند می فرماید: "خُذِالعَفوَ و امُر بِالعُرفِ" یعنی سعی کنید که عفو و گذشت را پیشه خود کنید و دیگران را به معروف دعوت کنید. خصوصاّ حواسمان باشد که در مقابل خانواده و بچّه هایمان، مسئولیت ما زیاد است. معمولاّ پدر و مادرهایی که گذشت آنها کم است و اهل جنگ هستند، همین صفت را به بچه هایشان ارث می دهند؛ یعنی بچه ، چشم باز می کند می بیند مادر، گذشت ندارد ، پدر گذشت ندارد و سر هر چیزی دعواست، همین را به ارث می برد و نسل به نسل ادامه پیدا می کند. یا پدر و مادری که خودش کینه دارد و وصیّت هم می کند که شیرم را حلالتان نمی کنم که وقتی مُردم، فلانی را به مجلس ترحیم من راه ندهیدف یعنی زنده ، بَلا ، مُرده بَلا ، عوض اینکه نصیحت کند که گذشت و عفو و بخشش داشته باشید ، ببخشید، مهربان باشید ، بچّه هایش را برای جنگ و دعوا تحریک می کند. متأسفانه هم گناه خودش را می برد و هم گناه آنهایی که به وصیت او عمل می کنند را با خود می برد. مراقب باشیم که بچّه هایمان این عفو و بخشش را از ما یاد بگیرند. ضمناّ نباید به چنین وصیتی عمل کنیم چون وقتی کسی می میرد ، در عالم حقّ است و همه چیز را می بیند و حقیقت همه چیز را می فهمد و اگر ما به این وصیّت نادرست او عمل کنیم، عذاب می کشد و اگر عمل نکنیم ، خوشحال می شود. چون حکم خدا اینست که ببخشیم و هیچ جا خداوند دستور محاربه نداده است جز با محاربین اسلام. کفّاری که با ما سر جنگ دارند و محاربند، کفّاری که با ما سر جنگ ندارند ما نباید با آنها بجنگیم. باید وصیّتهای درست و نذرهای درست داشته باشیم، متأسفانه ما، هم وصیّتهای حرام داریم و هم نذرهای حرام داریم که نباید و حق نداریم به هیچ کدام از آنها عمل کنیم.
در سوره نور آیه 22 خداوند می فرماید: "وَلیَعفوا و لیَصفَحوا "یعنی هم عفو کنید و هم بگذرید. "صفح کردن" یعنی نه اینکه از او بگذرید، بلکه از یادتان هم ببرید. در خانه ای که جنگ و دعوا است باطنش جهنم است، یعنی اهل آن خانه باید بدانند که اهل جهنم هستند. بهشت یعنی سِلم و سلامتی و آرامش. هر جا سلامتی و آرامش و صلح بود یعنی اینکه آن خانه یکی از باغها و غرفه های بهشت است به خاطر همین آتش جهنم را خودمان شعله ور نکنیم.
آیه بعدی آیه 237 سوره بقره : وَ اَن تَعفُوا اَقرَبُ لِلتَّقوی" یعنی اگر عفو و گذشت کنید به تقوا نزدیکتر است. حضرت پیغمبر(ص) فرمودند:" به خدایی که جان من در قبضه قدرت اوست که سه چیز است اگر از من قسم خواهند برآنها قسم می خورم(قسم خوردن برای ائمه خیلی چیز سنگین و بزرگی بود و مثل ما راحت قسم نمی خوردند چون معرفت داشتند): 1- صدقه دادن از مال هیچ کم نکند. حدیث داریم که اگر شرایط مالی تان به سختی و فشار افتاد، انفاق کنید، شرایط برایتان باز می شود. حتّی اگر قرض کنید و انفاق کنید، شرایط را برایتان باز می کند. 2- هیچ کس از ظلمی که به او شده عفو نمی کند از برای خدا مگر اینکه خدا عزت او را در روز قیامت زیاد می فرماید. هیچ کس با گذشت کردن ذلیل نمی شود، چون گذشت کردن ، صفت کریمان و بزرگان است و به انسان لذّت می دهد و در دنیا عزیز می شود. 3- هیچ کس نیست که یک دری از سوال بر خود نگشاید(سوال کردن=درخواست کردن) مگر اینکه یک در دیگری از قرض و احتیاج بر او گشوده گردد. از دیگران چیزی خواستن انسان را محتاج تر می کند ولی از خداوند خواستن انسان را عزیز تر می کند و احتیاجش هم برطرف می شود.
حضرت می فرماید: عفو و گذشت زیاد نمی کند مگر عزت را، پس گذشت کنید تا خدا شما را عزیز کند(تُعِزُّ مَن یَشاء وَ تُذِّلُّ مَن تَشاء) یعنی عزّت از جانب خداست ، مردم انسان را نمی توانند عزیز کنند ، مردم نه می توانند روزی بدهند و نه عزیز بکنند و نه بمیرانند و نه زنده کنند، اینها کار خداوند است و عزّت هم کار خداوند است و فرموده است اگر عفو و گذشت کنید من عزّت بیشتر به شما خواهم داد. همچنین حضرت به عقبه فرمودند که: "می خواهی تو را خبر دهم به افضل اخلاق اهل دنیا و آخرت؟ نزدیکی کن به هر که از تو دوری کند. و بخشش کن به کسی که تو را محروم سازد. و گذشت کن ار آن کسی که به تو ظلم نماید."
مروی است که : "موسی(ع) عرض کرد که پروردگارا! کدام یک از بندگان تو نزد تو عزیزترند؟ فرمود: آنکه در وقت قدرت و توانایی عفو نماید" و حضرت امام محمد باقر(ع) فرمودند: "پشیمانی بر عفو بهتر و آسانتر است از پشیمانی بر انتقام و عقوبت" . یعنی یک جایی هست که انسان بعد از انتقام پشیمان می شود و می گوید ای کاش عفو کرده بودم و بر او فشار می آورد ولی از این که عفو می کنیم ولی بعدش پشیمان می شویم، این پشیمانی آسانتر از آن پشیمانی است که بعد از انتقام سراغ انسان می آید.
منبع: معراج السعادة - مرحوم ملا احمد نراقی