تفسیر سوره کوثر
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
"إنّا اَعطَیناکَ الکَوثَر. فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَنحَر. إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الاَبتَر"
به نام خداوند بخشنده و مهربان؛ همانا ما عطا کردیم تو را "کوثر". پس برای پروردگارت، "صلِّ" کن و "نحر" نما. همانا بدخواه و دشمن تو ، خودش ابتر است!
به بیان مفسّرین، پس از مرگ دو پسر پیامبر(ص) به نامهای قاسم و عبدالله، شخصی به نام عاصی بن وائل سهمی، زبان به طعن و کنایه گشود و گفت: نسل او قطع شد؛ پس او ابتر و بی عقب است! امّا در پاسخش ، سوره کوثر نازل می شود. ظاهر اینست ولی باطن، عمیقتر از این است.
در اینجا سه چیز کلید است: "کوثر" ، " صلّ " و"نحر"؛ کوثری که به پیامبر داده شده ، چه هست؟ "صلّ " و"نحر" چیست؟ کوثر به چه معناست و حقیقت آن چیست ، که پیامبر (ص) در ازای عطا شدن آن، باید در دو میدان " صلّ " و"نحر" قدم بگذارد؟
کوثر در روایات
از ابن عباس روایت شده کوثر ،نهری در بهشت است که خدای تعالی ، از بین انبیاء ، فقط به چهارده معصوم(ع) داده است. پیامبر(ص) دربارۀ کوثر فرموده اند: "کوثر نهری است که از زیر عرش خدا جاری است؛ آبش سفیدتر از شیر، شیرین تر از عسل و نرم تر از کره، سنگریزه اش درّ و یاقوت و مرجان ، خاکش مُشک پُربو و گیاهش زعفران، و اصل پایه هایش ، عرش پروردگار جهانیان است ... " (کوثر باطن چیزی است در دنیا ؛ باطن چیست؟) پس رسول خدا گریست و اصحابش نیز؛ و آنگاه با دست به علی(ع) زد و فرمود: "به خدا سوگند ای علی، این نهر فقط برای من نیست، بلکه تنها برای من و برای تو و برای محبین تو پس از من است. لذا آگاه باشید هر که علی(ع) را دوست بدارد ، از دنیا خارج نمی شود، تا از کوثر بنوشد".(پس باید در دنیا از نهر کوثر بنوشیم تا در آخرت برایمان جلوه کند)
در ادامه حدیث می فرماید: "هر که از آن بنوشد ،تشنه نمی شود و هر که از آن وضو سازد، هرگز آلوده نمی گردد؛ و از آن نمی نوشد هر که عهد مرا بشکند و هر که اهل بیتم را بکُشد!".
کوثر در تفاسیر
خود "کوثر" به معنای "زیادی" است. هر کلمه ای که در وزن فَوعَل برود معنای "زیادی" می دهد، کوثر وقتی وارد وزن می شود(در عربی کلمات وقتی وارد وزن می شوند معنای متفاوتی پیدا می کنند) پس کوثر می شود زیادی در زیادی، یعنی بالاترین حد زیادی.
1- کوثر خیر کثیر است. منظور از کوثر(یکی از مصادیق کوثر) کثرت ذریّه است.
علامه طباطبایی می فرماید: "منظور از کوثر، کثرت ذریه ای است که خدای تعالی به آن جناب ارزانی داشته و برکتی است که در نسل آن جناب قرار داده ؛ و یا مراد ، هم خیر کثیر است و هم کثرت ذریه. چیزی که هست ، کثرت ذریّه ، یکی از مصادیق خیر کثیر است. "
2- خیر روحی و معنوی بعثت و مقام رسالت.
آیت الله مصطفوی در تفسیر روشن آورده اند: "کوثر، صیغۀ مبالغه است به معنی خیر کثیر؛ و این معنی در مرتبه اول ، مربوط به خیر روحی و معنوی و در رأس آن ، مقام روحی و رسالت و بعثت از جانب پروردگار متعال است . پس کو ثر در مرتبه اول ، عبارت از همان بعثت و مقام رسالت است که حقیقت آن ، وساطت در میان خالق و مخلوق می باشد."
3- کتاب و عترت
در تفسیر "من الهدی و القرآن " آمده است :" بزرگترین تأویل کوثر، قرآن و اهل بیت است؛ برای آنکه دو دستگیره و وزنۀ سنگین است که رسول الله(ص) پس از خود برای امت گذاشته و به تمسّک جستن به آنها فرمان داده و چنین افزوده است که : آن دو از یکدیگر جدا نخواهند شد ، تا در کنار حوض بر من وارد شوند. بدین گونه ، حوض کوثر در بهشت یا در دهانه آن ، مجسم کنندۀ کوثری است که تجسم آن در دنیا، به کتاب خدا و عترت فرستادۀ او بوده است."
4- کوثر در مسائل مادی نیست.
کوثر بر وزن فَوعَل ، بیانگر مبالغه در کثرت است و بر معنای خاصی دلالت می کند. مفسّرین بر اساس شأن نزول و نیز شواهد تاریخی و روایات ، برداشت های گوناگونی از حقیقت کوثر کرده اند؛ از جمله نهری در بهشت، کثرت نسل ، کثرت پیروان ، گسترش اسلام ، شفاعت ، هدایت ، موهبت جاودانه و نعمت ماندگار. بارزترین معنایی که برای کوثر آورده شده ، وجود مقدّس حضرت زهرا(س) و نسل و ذریّه ای است که از ایشان تا روز قیامت ازدیاد پیدا می کند.
فقط یک نکته اینجاست و آن اینکه کوثر، هر چه باشد، در مسائل مادی نیست ؛ چرا که پیامبر اکرم(ص) صاحب امکانات زیاد مادی نبود و مادیّات برای ایشان ارزش نداشت.("ایتاء" و" اعطا" هر دو به معنای "عطا کردن " هستند. "ایتاء" به معنی دادن با استحقاق است مثل ایتاء زکات ؛ چیزی را به دیگری می دهیم که نیاز به آن دارد و استحقاق آن را دارد، انجام وظیفه است ، جنبۀ اختصاصی ندارد و منّت هم ندارد (مثل زکات فطریّه). پس ایتاء منت ندارد در نتیجه توقعی دنبالش ندارد. "اعطا " بخششی است که وظیفه نیست(مثل کادو دادن) ، اختصاصی است و اختصاص به گیرنده دارد. به دنبال "اعطا"، توقع می آید و تکلیف می آورد. پس "صلّ" و "نحر" دو وظیفه پیامبر است.)
5- کوثر کثرتی است مداوم که انتها و فنا ندارد.
در این آیات ، ذات اقدس اله در مقام عنایت و لطف خاص خود ، به اعطای کوثر بر حبیبش حضرت ختمی مرتبت (ص) تفضل فرموده و منّت نهاده است. مُعطی ، ذات اقدس اله و امر اعطایی، کوثر بوده و آن کس که این اعطا به او تعلق گرفته، پیامبر(ص) است و چون خداوند، کمال و جمال محض است، کوثر اعطایی او، هیچ رنگ و حدی ندارد و صورت نازلۀ کمالات او ، در ظرفی است که نهایت استعداد را در گرفتن نهایت کمال داشته است. کوثر کثرتی است مداوم که انتها و فنا ندارد.
آیا کوثر به معنی نسل است؟
اگر در آیات قرآن بررسی کنیم می بینیم هر جا سخن از دادن فرزند یا نسل و ذریه به انبیاء بوده ، از مشتقات فعل "وهب" استفاده شده است .
برخی از آیات مربوط به نسل و ذریه در قرآن، عبارتند از:
"اَلحمدُلله الّذی وهَبَ لی عَلَی الکِبَرِ اسماعیلَ و اسحاقَ"؛ سپاس خدای را که به من ، علی رغم پیری ،(دو فرزندم) اسماعیل و اسحاق را بخشید./ سوره ابراهیم آیه 39
"وَ وَهَبنا لَهُ إسحاقَ و یَعقوبَ نافلةً ..."؛ وبه او ، اسحاق و علاوه بر او یعقوب را بخشیدیم./سوره انبیاء آیه 72
"هُنا لِکَ دَعا زکریّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَب لی مِن لَدُنکَ ذُرّیَّةً طیبةً ..." آنجا بود که زکریا پروردگارش را خواند و عرض کرد : بار پروردگارا ، مرا از نزد خویش، نسلی پاک ببخش/ سوره آل عمران آیه 38
بنابراین می توان دریافت که سنت خدا در دادن فرزند و نسل، در کلام قرآن ، "یَهَبُ لِمَن یَشاءُ" است ، نه "یُعطی مَن یَشاء" ! لذا تفسیر "کوثر" به عنوان ذریه و نسل ، جای اشکال دارد؛ چرا که در سورۀ کوثر ، سخنی از "هبه" نیامده و از فعل "اعطا" استفاده شده است، که انشاالله با بررسی بیشتر در این زمینه ، به برخی رموز آن پی می بریم. (*کلید اول: پس کوثر بحث عطا کردن فرزند نیست چون اگر منظور این بود از فعل "وهب" استفاده می شد.)
کوثر از نوع نعمتهای بهشتی و قطع نشدنی است : با بررسی آیات قرآن ، می بینیم بهشت الهی ، فیض و عطایی قطع نشدنی است، که هیچ مانع و اخلالی در آن پدید نمی آید؛ ( "وَ اَمَّا الَّذینَ سُعِدوا فَفِی الجَنَّةِ خالِدینَ فیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الاَرضُ إِلّا ما شاءَ رَبُّکَ عطاءً غَیرَ مَجذوذٍ"؛ و اما سعادتمندان، جاودانه در بهشت اند ، تا آسمانها و زمین برپاست، مگر آنچه پروردگارت بخواهد؛ این عطایی قطع نشدنی است./سوره هود آیه 108)
از سوی دیگر در روایات اشاره شده است که کوثر نهری است در بهشت پس بنابراین کوثر از نعمتهای بهشتی است. نعمتهای بهشتی هم عطاهایی است که قطع نشدنی است. دنیا هم که قطع شدنی است پس منظور از کوثر فرزندان سادات نمی تواند باشد.
در آیه 35 سوره نبأ ، خداوند می فرماید:" لا یَسمَعونَ فیها لَغواً وَ لا کِذباً"؛ در آن، نه سخن بیهوده ای می شنوند و نه کذب و دروغی. اگر کوثر را ، نسل و ذریّه پیامبر در نظر بگیریم، این ویژگی را نیز ندارند. با توجه به اینکه در نسل پیامبر(ص) هم شیعه و هم سنّی ، هم مومن و هم کافر وجود دارد(در ذریۀ پیامبران خدا هم فرزندانی که دنباله رو کژی ، لغو و کذب بوده اند، وجود داشته است) پس نمی تواند منظور از کوثر فرزندان پیامبر(ص) باشد.
در سوره مومنون آیه 101 خداوند می فرماید: به محض بر پا شدن قیامت هیچ نَسَبی نمی ماند. نَسَب در دنیاست در قیامت نَسَب و حسب در کار نیست.
پس چگونه می توان کوثر را که عطیۀ خداوند به پیامبر(ص) و مسلماً جاودان و بدون اخلال و انقطاع است ، به نسل و ذریۀ ایشان یعنی فرزندان حضرت زهرا (س) اطلاق کرد؟ در حالی که می دانیم همۀ سادات ، از ذریه و فرزندان حضرت زهرا(س) هستند؛ اما بنا به شواهد تاریخی و تجربی، غیر از فرزندان خلف و صالح ، متأسفانه بسیاری از آنان در وادی معصیت الهی وارد شده اند و حتی کار بعضی شان ، به انکار ضروریات دین انجامیده است!
بنابراین نمی توان کوثر را به طور مطلق، به نسل و ذریه تفسیر کرد. البته برخی بزرگان شیعه نیز کوثر را به وجود مقدس حضرت زهرا(س) تعبیر نموده اند، که با توجه به حقایقی که در معنا و مفهوم کوثر اعطایی ذات اقدس اله از یک طرف و جایگاه روحانی و مقام نورانی وجود حضرت زهرا(س) از طرف دیگر نهفته ، این تفسیر ، به جا و قابل بحث و توجه است.
مطالب مرتبط(ادامه تفسیر):
منبع: کتاب کوثر ولایت- برگرفته از سخنان استاد گرامی فاطمه میرزایی(لطفی آذر)